de pl en

Nowy ratusz w Legnicy – charakterystyczna budowla, która słusznie znajduje wzmiankę w przewodnikach i jest częścią każdego zwiedzania miasta. Gdy stary ratusz na rynku stał się za mały dla szybko pod koniec XIX wieku rozwijającego się miasta, w latach 1902-1906 powstał po wschodniej stronie Placu Słowiańskiego (ówczesny Friedrichsplatz) nowy budynek urzędu według projektu architekta Paula Öhlmanna. Łatwo zrozumieć, że wykonano suweniry z wizerunkiem magistratu w stylu neorenesansowym, lecz dość niezwykły wydaje się być kształt tej pamiątki: podłużne, zielone naczynie z porcelany z otworem u góry ma formę ogórka. Nie wiadomo, jakie miało być jej przeznaczenie, ale łatwo wyjaśnić jej kształt.

Położona na Dolnym Śląsku Legnica była przez wielu bardziej ceniona ze względu na swoje ogórki niż swoje architektoniczne wspaniałości. Żyzne czarnoziemy nad Kaczawą i Czarną Wodą oraz korzystne warunki klimatyczne umożliwiały dochodową uprawę ogórków wokół Legnicy, co znane było daleko poza granicami miasta. Oprócz ogórków dojrzewały tu także inne rodzaje warzyw, jak marchew, cebula, szpinak, a przede wszystkim różne odmiany ziół i kapusty. Świeże warzywa były dostarczane do Królewca, na Górny Śląsk, do Berlina, Saksonii, a nawet do Monachium. Jednak plony z „Legnickich złotych pól „ (Liegnitzer Goldfelder) – jak je powszechnie nazywano – dalece przewyższały ilości, które można było w ten sposób sprzedać i należało znaleźć rozwiązania umożliwiające transport i długą przydatność warzyw do spożycia.

Stąd tez od końca XIX wieku powstawało w Legnicy coraz więcej fabryk konserw, kiszarni i zakładów przeróbki kapusty. Obok typowych kiszonych ogórków w beczkach produkowano przede wszystkim kiszoną kapustę. Do kiszenia ogórków i kapusty oraz konserwowania innych rodzajów warzyw potrzebne też były rozmaite przyprawy ziołowe, jak kminek, majeranek lub estragon. Duże zapotrzebowanie ze strony fabryk już wkrótce doprowadziło do tego, że zioła nie były uprawiane w zakładach ogrodniczych, lecz w dużych ilościach w tzw. zielarniach.

Uprawa warzyw oraz produkcja konserw wniosły istotny wkład do gospodarczego ożywienia Legnicy. Pozytywny rozwój tej gałęzi gospodarki oprócz rozbudowy sieci kolejowej, umożliwiającej transport towarów do wszystkich części Rzeszy, przyczynił się także do założenia w 1873 roku „Wyższej Szkoły Rolniczej” (Höhere Landwirtschaftsschule) oraz „Rolniczej Szkoły Upraw Warzyw” (Landwirtschaftliche Gemüsebauschule).

Ze wszystkich rodzajów warzyw uprawianych i przetwarzanych wokół Legnicy najpopularniejsze były ogórki. Ogórek legnicki był powszechnie znany i nawet sami legniczanie żartobliwie się z nim identyfikowali.

Są „wielcy”, sławni muzycy, którzy sprzedają płyty na całym świecie, a ich nazwiska można znaleźć w każdej encyklopedii muzycznej. Są też nie mniej utalentowani muzycy, którym zabrakło odrobiny szczęścia, aby pojawić się na wielkich scenach. Jedną z nich mogłaby również być Hanna Horn z Wrocławia, której krytycy i słuchacze nie odmawiali talentu i umiejętności i która zachwycała wielu ludzi swoją muzyką i kształtowała ich swoją pedagogiczną wrażliwością.

Johanna Katherina Elisabeth Horn urodziła się 17 maja 1903 r. we Wrocławiu i tam też chodziła do szkoły. Do liceum (Städtische Viktoriaschule we Wrocławiu) uczęszczała od 1911 roku do Wielkanocy 1919. Patrząc na jej świadectwo dojrzałości widać, że już wtedy bardziej kochała muzykę niż języki lub nauki przyrodnicze – o ile większość ocen jest dostatecznych, to wyraźnie wyróżnia się „śpiew” z notą „dobry”. Nic dziwnego, jako że jej ojciec Walter Horn prowadził przy Klosterstraße (obecnie Traugutta) we Wrocławiu szkołę muzyczną. Prawdopodobnie u niego też nauczyła się gry na fortepianie i skrzypcach. Jednak już w 1925 roku jej ojciec zmarł i Hanna w wieku 22 lat przejęła po nim szkołę. W ciągu wielu lat odkryła i wypromowała tu niejeden talent. Regularnie urządzała w szkole, ale także w większych salach – np. w 1943 roku w Sali Muzycznej uniwersytetu – koncerty z udziałem uczniów, od których dość dużo wymagała. Koncerty cieszyły się dużą popularnością wśród słuchaczy i pisała o nich także lokalna prasa.

Ponieważ wszystkie dokumenty i świadectwa zaginęły prawdopodobnie w czasie wojny lub wysiedleń, dla udowodnienia swojej działalności i umiejętności potrzebowała Hanna Horn na początku lat 50. potwierdzeń ze strony swoich wcześniejszych uczniów. Wynika z nich, że była ona doskonałym pedagogiem, ale przede wszystkim utalentowanym muzykiem. Była ona znaną nie tylko we Wrocławiu i cenioną przez krytyków solistką, muzykiem kameralnym i towarzyszącym. Grała ze znanymi artystami, jak z koncertmistrzem Opery Niemieckiej w Berlinie prof. Bernhardem Leßmannem, ze śpiewakiem Hubertem Weidemannem, który przez trzy lata był solistą Opery Wrocławskiej oraz z wrocławskim skrzypkiem Maximilianem Hennigiem. Jak o tym świadczą osobiste życzenia od Fritza von Bose, jej interpretacje wysoko cenili także kompozytorzy.

Po wysiedleniu Hanna Horn przyjechała do Leer. Już wkrótce również tutaj dawała koncerty, a w 1947 roku w czasie wieczoru koncertowego grała dzieła Beethovena, Bacha i Chopina. Rok później dała kilka koncertów z wiolonczelistą Otto Hübnerem, które spotkały się z uznaniem krytyki. Z dokumentów nie wynika, na ile mogła nawiązać do sukcesów wrocławskich. Z pewnością nie przyszło jej to łatwo, gdy w roku 1949 i 1950 musiała zastawić swój fortepian i skrzypce jako zabezpieczenie pożyczki służącej do stworzenia nowej podstawy zarobkowania. W końcu instrumenty te były jej kapitałem – ryzyko ich utraty z pewnością nie było łatwą decyzją.

Nieduży obrazek przedstawiający królową Jadwigę, na którym widać już upływ czasu i ślady kołatka, na pierwszy rzut oka nie ma wielkiej wartości. Ramka wykonana ręcznie i nieco krzywa, a jednak obrazek ten jest dla mnie rzeczą bardzo cenną, ponieważ to część historii mojej rodziny. W dolnej partii ma on ręcznie wpisaną dedykację: „Ukochanym Rodakom na dalekim świecie niech Ojczyznę i wiarę ojców przypomina święta i bohaterska postać naszej Królowej Jadwigi. Poznań dn. 24 grudzień 1935 r. Kardynał Hlond Prymas Polski”

Obrazek ten w 1946 roku przywiozła do Polski w okolice Bolesławca moja babcia Bronisława. Przyjechała tu z Bośni z miejscowości Kunova w pierwszym z 32 zorganizowanych specjalnych transportach kolejowych. Sama z ośmiorgiem swoich dzieci, jej mąż Stefan Urbaniak został powołany do wojska i zginął na wojnie w 1943 r. Przywiozła też niewielki dobytek, jaki mogła ze sobą zabrać: trochę sprzętów gospodarskich, 2 krowy oraz 500 kg zboża, co w tym czasie, gdy panował tu wielki głód, było na wagę złota. Babcia Bronisława Urbaniak z domu Lejn urodziła się w 1900 roku w okolicach Wołynia i jako 2 letnie dziecko wyjechała do Bośni wraz ze swymi rodzicami i rodzeństwem. Po dotarciu na miejsce okazało się, że warunki są tu bardzo ciężkie. Dostali jednak 10 ha ziemi do zagospodarowania. Ziemię należało najpierw wykarczować z olbrzymich dębów pod uprawę oraz zbudować sobie na niej dom. Babcia Bronisława uczestniczyła w tworzeniu od podstaw miejscowości Kunova przez osadników z Polski, którzy również przybyli tutaj w tym samym czasie. Miejscowość była duża, postawiono tam też kościół i zbudowano cmentarz. W 1935 r. Bronisława i jej mąż Stefan otrzymali na pamiątkę ten właśnie obrazek z królową Jadwigą. Dorobili się już murowanego domu i stodoły oraz kilkunastohektarowego gospodarstwa. Wojna pokrzyżowała ich plany, dorobek trzeba było zostawić i zaczynać wszystko od nowa, tym razem na ziemi bolesławieckiej w miejscowości Czerna. Obrazek ten był dla mojej babci bardzo cenny, nie zapomniała o nim, kiedy w pośpiechu pakowała swój dobytek. Znalazł o nowe miejsce obok portretu Stefana i krzyża na ścianie jej nowego domu w Czernej. Obecnie znajduje się na honorowym miejscu w moim domu w Tomisławiu pod Bolesławcem

II wojna światowa zmieniła losy wielu ludzi w Europie. Tak było również z Polakami mieszkającymi na terenach byłej Jugosławii, którzy trafili na Bałkany pod koniec XIX wieku. Władze Austro-Węgier rozpoczęły wówczas zakrojoną na szeroką skalę akcję osiedleńczą na nowo pozyskanych terenach bośniackich. Szacuje się, że z Galicji do Bośni wyjechało około 15 tys. Polaków. Podczas II wojny światowej życie na tamtym terenie stało się jednak bardzo ciężkie. Po jej zakończeniu wysłano delegację do Warszawy, która prowadziła rozmowy z ówczesnym rządem na temat powrotu Polaków do kraju. Zadecydowano, że większość rodaków z Bośni ma trafić na tereny powiatu bolesławieckiego. Pierwsze 100 rodzin wyjechało koleją w marcu 1946r., ich podróż do kraju trwała 2 tygodnie. Ogółem przyjechało do kraju około 18 tys. osób. Przybysze osiedlili się w Bolesławcu i w wielu wsiach powiatu bolesławieckiego. Po raz kolejny ludzie ci musieli rozpoczynać swoje życie od nowa.

Ten wpis na blogu jest gościnnym postem ze Skanseniku w Tomisławiu (PL 59-724 Tomisław. Zwiedzanie po zgłoszeniu telefonicznym: +48 692 230 961). Ilustracje pochodzą ze zbiorów autora.

Autor: Szczepan Chmielowiec

10 maja przypada 80. rocznica tragicznej katastrofy w kopalni na Śląsku. W późnych godzinach wieczornych 10 maja 1941 roku wybuch dwutlenku węgla w położonej w kłodzkim Drogosławiu kopalni Ruben pociągnął za sobą śmierć 186 górników. W okolicy nie było rodziny, która nie opłakiwałaby choćby jednego krewnego lub przyjaciela.

Zagłębie węgla kamiennego k. Nowej Rudy należało do długiego na prawie 60 km i szerokiego na 35 km złoża sięgającego od Kamiennej Góry przez Wałbrzych aż do Kotliny Broumovskiej. Wraz z upadkiem ważnych noworudzkich zakładów sukienniczych, górnictwo węgla kamiennego stało się w XIX wieku wiodąca gałęzią gospodarki regionu. Jednak fazy wysokiej koniunktury ciągle mieszały się z okresami kryzysu. Ze względu na trudne warunki wydobycia rentowność kopalń była dość względna i górnictwo na Ziemi Kłodzkiej regularnie walczyło o przetrwanie. Ponadto z rosnącą  głębokością wydobycia rosło zagrożenie wybuchami dwutlenku węgla, które pociągały za sobą ofiary.

Kopalnia Ruben, w której wydarzyła się tragedia, należała do jednej z trzech kopalń wchodzących w skład Neuroder Kohlen-und Tonwerke, w których oprócz węgla kamiennego wydobywano glinkę łupkową. Dodatkowa eksploatacja poszukiwanej, żaroodpornej glinki służącej do produkcji cegieł szamotowych i innych odpornych na wysokie temperatury wyrobów, często zapewniała kopalniom dalsze istnienie w czasach kryzysu.

Katastrofa z 10 maja 1941 roku wydarzyła się w chwili, gdy górnicy, którzy mieli przejąć nocną szychtę, byli już pod ziemią, a ich koledzy z późnej zmiany jeszcze nie wyjechali z szybu. W „Soldatenbrief“ (List żołnierza) wysłanym do powołanych do wojska członków załogi, czytamy: „Fakt, że w momencie katastrofy cała nocna zmiana była już pod ziemią, a zmiana południowa dopiero rozpoczynała wyjazd, wyjaśnia ogromne rozmiary katastrofy. Z wyjątkiem dwóch pierwszych koszy, które właśnie skończyły jazdę z 3. poziomu wydobywczego, wszyscy pozostali koledzy padli ofiarą wybuchu.“ Dalej stwierdzono, że tylko pięciu górników udało sie uratować, a szóstemu bez pomocy wyjść cało z katastrofy.

Mimo ciężaru tragedii w cenzurowanej prasie nie pisano o tym. Stąd też Soldatenbrief jest jedynym źródłem informacji o przebiegu katastrofy: „W sobotę 10.05.1941 roku w kopalni Ruben podczas planowanego strzelania z kwasu węglowego doszło o godzinie 22.45, prawdopodobnie w przekopie II północnego pola 5. poziomu wydobywczego, do wybuchu kwasu węglowego o niespotykanej dotąd sile. […] Uwolnione w ten sposób gazy gwałtownie otwarły drzwi bezpieczeństwa na całym chodniku głównym pokładu Ferdynanda na 4. poziomie w odległości prawie 900 metrów od ogniska wybuchu […] i sprawiły, że kwas węglowy mógł się rozprzestrzenić po całym terenie kopalni, łącznie z działami wydobycia glinki łupkowej.” Dzień po uroczystościach pogrzebowych na boisku niedaleko kopalni Ruben gazeta Neuroder Nachrichten pisała o „187 dzielnych górnikach“, którzy „10 maja […] wierni swoim obowiązkom […] zginęli na posterunku”.

Jeszcze dzisiaj świeżo odnowiony kamień pamiątkowy oraz nagrobki 186 ofiar na cmentarzu w Nowej Rudzie przypominają o tej tragicznej katastrofie.

Zielonogórski Oderwald to duży kompleks leśny, oddalony około 10 kilometrów na północ od Zielonej Góry, przylegający do brzegów Odry. Znajdują się tam malownicze mokradła i starorzecza. Dzieje tego miejsca ściśle powiązane są z miastem, jak i przynależnymi doń wsiami dawnej zielonogórskiej kamery: Zawadą (Sawade), Krępą (Krampe), Chynowem (Kühnau) i Łężycą (Lansitz).

Pierwsza informacja o zainteresowaniu się miasta Grünberg terenami nadodrzańskimi pochodzi z 30.09.1408 r., kiedy wystawiono dokument mówiący o zakupie przez miasto wsi Zawada. Jak głosi legenda, nawet zielonogórzanki przyczyniły się do nabycia lasów nad Odrą, bowiem sprzedawały swoją biżuterię, by uzbierać w kasie miejskiej odpowiednią sumę na kupno tych terenów. Nabycie w całości dóbr nad Odrą nastąpiło jednak dopiero w 1429 r.  Wcześniej, 18.08.1422 r. Zielona Góra uzyskała możliwość zakupu części Łężycy, równie ważnej osady, ponieważ do Łężycy należała osada Wysokie (Woitschke), więc z nabyciem jej przez miasto i ta część stała się własnością Zielonej Góry. Wraz z wydaniem dokumentu w 1429 r. Zielona Góra stawała się właścicielką bardzo cennych gruntów. A przez następne lata dochody płynące z zielonogórskich lasów były głównym źródłem zasilania kasy miejskiej.

Użytkowanie lasów oraz terenów nadrzecznych przynosiło mieszkańcom Zielonej Góry i okolicznych wsi wiele korzyści. Z drewna wyrabiali potrzebne do życia przedmioty, jak meble, tyczki do podtrzymywania winogron itp., wykorzystywali owoce lasu, polowali na zwierza, a i Odra dostarczała im pożywienia w postaci ryb czy raków. Zapewne niejedna zielonogórska czarownica spłonęła na stosie składającego się z oderwaldzkiego chrustu.

W późniejszym czasie zauważono również i rekreacyjno – wypoczynkowe walory Oderwaldu, zaistniała możliwość nie tylko wypoczynku i zabawy na łonie natury, ale także i potrzeba obcowania z pięknymi zakątkami pobliskiego lasu. Z czasem wędrówki do lasu i nad Odrę stały się tak powszechne, iż magistrat postanowił w 1839 r. o urządzeniu tzw. „salonu letniego”, na miejscu stojącej wcześniej altany (Rindenlaube), zbudowanej w 1811 roku, a położonej w cieniu stuletnich dębów – ulubionym miejscu wypoczynku Zielonogórzan podczas ich pieszych wycieczek. W 1858 r. nastąpiła przebudowa i rozbudowa restauracji, a znany z przedwojennych pocztówek wygląd  oderwaldzka restauracja w Krępie uzyskała w 1900 r. W drugiej połowie XIX, jak i w latach 20. i 30 XX wieku, stał się więc Oderwald modnym i bardzo chętnie odwiedzanym miejscem.

Działalność administracyjna władz miejskich i nadleśniczych również sprzyjała rozwojowi infrastruktury ułatwiającej i umilającej pobyt nad Odrą. Powstawały ścieżki spacerowe z miejscami wypoczynku nad licznymi starorzeczami i nad samym brzegiem Odry, miejsca kąpieliskowe i pomniki przyrody. Pobyt nad rzeką uatrakcyjniały przejażdżki stateczkami wycieczkowymi po Odrze i łódkami po starorzeczach i stawach oraz kąpiele słoneczne i wodne. Można było tam również zapolować na zwierza, złowić dorodne ryby, pospacerować, a także coś przekąsić w restauracji. W Oderwaldzie odbywały się festyny szkolne i rodzinne i tam również kierowały się wycieczki zielonogórskich uczniów
i mieszkańców pobliskich wsi.

Dziś las nadodrzański nie tętni już życiem jak przed wojną. Zarządzane przez Nadleśnictwo Przytok miejsce jest jednak nadal urokliwe i piękne i choć nie przyciąga już tak wielu Zielonogórzan, to swój raj mają tam nadal wędkarze, grzybiarze, biegacze i rowerzyści. A wybierając się nad Odrę warto wiedzieć, iż jest to najbardziej urozmaicony kompleks leśny w okolicach Zielonej Góry pod względem przyrodniczym.

Ten wpis na blogu jest gościnnym postem z Muzeum Ziemi Lubuskiej. Ilustracje pochodzą ze zbiorów muzeum. Więcej informacji o muzeum i jego wystawach pod: https://mzl.zgora.pl/

Autor: dr. Izabela Korniluk

W dobre małżeństwo trzeba było trochę zainwestować – nie tylko w przenośni, ale i w gotówce, gdy chodziło na przykład o posag. Bądź co bądź była to inwestycja w przyszłość i dobre było to, co najlepsze. Tak mogła sobie też pomyśleć Emma Böhm, gdy zdecydowała się na zakupy w domu towarowym Bielschowsky‘ego we Wrocławiu. Wszak swego czasu sklep reklamował się nie tylko hasłem „Największy na Śląsku specjalistyczny sklep z bielizną wszelkiego rodzaju“, lecz w 1916 roku był również cesarsko-królewskim dostawcą dworu Austro-Węgier. Z rachunku nie wynika, czy Emma Böhm pojechała prawie 150 km z Głubczyc do Wrocławia, aby osobiście wybrać swoje poduszki i kołdry, bieliznę i ręczniki. Prawdopodobnie przestudiowała w domu katalog i zamówienie złożyła na piśmie.

Decyzja kupna ślubnej wyprawy w mającego bogatą tradycję domu towarowym Bielschowsky’ego mogła zapaść dzięki rekomendacji lub poprzez reklamę, a rozstrzygająca była z pewnością także różnorodność oferty. Rzut oka na cennik z sezonu 1824/25 pokazuje ogromny wybór: od bielizny męskiej, damskiej i dziecięcej, ubrań, strojów roboczych, pościeli, obrusów, ręczników, chusteczek i fartuchów aż do firanek i dywanów. Nie brakowało też ofert wyprawy dla młodej damy, która chciała wstąpić w związek małżeński. Cały cennik z lat 1924-1925 można znaleźć pod https://www.difmoe.eu/

 

Dom towarowy Bielschowsky’ego przy ulicy św. Mikołaja we Wrocławiu był swego czasu jednym z licznych domów handlowych w mieście. Założył go w roku 1865 żydowski kupiec Eduard Bielschowsky (1830 – 1906). Pochodził on ze znanej żydowskiej rodziny kupców, podobnie jak Adolf Bielschowsky (1833 – 1898), właściciel „Sozietät der Großen Mühle Bielschowsky & Co“ i Alfred Bielschowsky (1871 – 1940), profesor okulistyki na Uniwersytecie Wrocławskim. Groby wymienionych członków rodziny znajdują się na Starym Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Ślężnej. Inne filie wrocławskiego domu towarowego istniały w górnośląskim Bytomiu i w Gliwicach.

 

Już od początku 1934 roku ze względu na antysemicką politykę narodowych socjalistów rodzina nie mogła prowadzić swojego interesu w dotychczasowy sposób i czuła się zmuszona sprzedać go za 8000 marek Rzeszy. Pod naciskiem narodowych socjalistów dom towarowy został wkrótce poddany „aryzacji“ i nie tylko Emanuel Bielschowsky wystąpił ze spółki, lecz zwolniono również wszystkich żydowskich pracowników. Z uwagi na duży stopień popularności nazwy nowy właściciel używał jej w dalszym ciągu i reklamował się jako „Georg Wiedersum dawniej dom towarowy Bielschowsky“. Jak to wynika z relacji świadków tych czasów, miało to ten skutek, że w czasie „nocy kryształowej“ dom towarowy – mimo iż nie był już własnością żydowską – został zdemolowany tylko z powodu swojej nazwy.

Z historii na szkolnym świadectwie urodzonego w grudniu 1901 roku w Grudyni Wielkiej powiat Kędzierzyn Emanuela Kabana widnieje tylko dostateczny. Być może bardziej interesowałby się on tym przedmiotem, gdyby przypuszczał, jak bardzo na jego własne życie miało wpływ to, co następne pokolenia przerabiały na lekcjach historii jako doniosłe wydarzenia historyczne. Prawdopodobnie jednak nie, bowiem świadectwo zwolnienia ze szkoły ludowej nr 5 w Zabrzu, do której uczęszczał od 1908 roku, raczej nie świadczy o zbyt dużym zainteresowaniu nauką szkolną. Stąd też zapewne w wieku 14 lat, kiedy to przestaje działać obowiązek uczęszczania do szkoły, opuścił jej mury.

Jego dalsza droga życiowa jest dość typowa dla Górnoślązaka: naznaczyło ją górnictwo i zmieniająca się przynależność państwowa tego regionu. Po opuszczeniu szkoły Emanuel Kaban pracował – jak to wynika z późniejszych dokumentów – w koksowni w Zabrzu.

Jego dalsza droga życiowa jest dość typowa dla Górnoślązaka: naznaczyło ją górnictwo i zmieniająca się przynależność państwowa tego regionu. Po opuszczeniu szkoły Emanuel Kaban pracował – jak to wynika z późniejszych dokumentów – w koksowni w Zabrzu. Służba wojskowa w czasie I wojny światowej na szczęście go ominęła, ponieważ wojna była przegrana zanim jeszcze skończył 17 lat. Jednak po wojnie jego ojczysty region nie zaznał spokoju. Pytanie, czy jego górnośląska ojczyzna ma należeć do Polski czy pozostać przy Niemczech wywoływało niepokoje. O losie Górnego Śląska miało zgodnie z traktatem wersalskim zadecydować referendum. Kopalnia Królowej Luizy (Königin-Luise-Grube), w której od 1921 roku pracował Emanuel Kaban, pozostała po podziale przy Niemczech. Wskutek światowego kryzysu gospodarczego w roku 1929 należąca w tym czasie do Preussag AG kopalnia popadła w kłopoty – wielkość wydobycia w latach 1929-1932 zmniejszyła się o ponad połowę. Może to być wyjaśnienie faktu, dlaczego Emanuel Kaban pracował w niej tylko do 1932 roku. Dopiero kilka lat później znalazł on zatrudnienie w należących również do Preussag AG szybach Makoszowy (Dellbrück) i pracował tam aż do końca wojny. Wydaje się, że ze względu na znaczenie wydobycia węgla dla gospodarki wojennej Emanuel Kaban nie został powołany do wojska.

Po wkroczeniu pod koniec stycznia 1945 Armii Czerwonej Emanuel Kaban, podobnie jak wielu górnośląskich górników, dostał się do sowieckiego obozu internowania, z którego został zwolniony dopiero w roku 1948. Hindenburg – teraz ponownie Zabrze – znalazło się pod administracją polską i Kaban jako Niemiec został wysłany do obozu dla przesiedleńców Sonnenstein koło Pirny. Był to dawny obóz zagłady narodowych socjalistów, który od 1946 służył do przyjmowania wypędzonych zwanych w sowieckiej strefie okupacyjnej przesiedleńcami.

Emanuel Kaban uważny był za człowieka bez ojczyzny. On sam jako górnośląski górnik zdawał się widzieć swoją małą ojczyznę w dawnym miejscu zamieszkania Zabrze. Tak czy inaczej w 1948 roku podpisał umowę o pracę z kopalnią Makoszowy. Była to ta sama kopalnia, w której pracował do 1945 roku i która teraz była dalej prowadzona pod polską administracją. Aby utrzymać zakład potrzebni byli fachowcy – fachowcy tacy jak Emanuel Kaban, który aż do swojej emerytury w 1961 roku był zatrudniony w kopalni Makoszowy.

„Przepustka, która jest ważna jako karta wyborcza“ pisze na dokumencie wystawionym 1 marca 1921 roku w Kędzierzynie na nazwisko młodej wrocławskiej urzędniczki Charlotte Pelz. Dokument ten upoważniał ją do skorzystanie 20 marca z prawa do głosowania na Górnym Śląsku. Bez tego dokumentu nie był możliwy wjazd na obszar plebiscytowy, który znajdował się wówczas pod okupacją francuską, angielską lub włoską.

Gdy pierwotny zamiar aliantów przyłączenia Górnego Śląska w całości do Polski doprowadził do masowych protestów w Niemczech, traktat wersalski przewidział plebiscyt. Miał on zadecydować o przyszłej przynależności państwowej Górnego Śląska. Wraz z wejściem w życie w 1920 roku traktatu pokojowego region ten został początkowo podporządkowany „Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej“ , która aż do tego rozstrzygnięcia – z wyjątkiem legislacji i spraw podatkowych – przejęła wszystkie uprawnienia niemieckich lub pruskich władz. Jej głównym zadaniem było należyte przeprowadzenie referendum i nadzór nad nim.

W referendum mogli oddać swój głos nie tylko ci, którzy w momencie jego przeprowadzenia tam mieszkali, ale i wszyscy ci, którzy urodzili się na Górnym Śląsku lub mogli dowieść swojego miejsca zamieszkania tam przed 1 stycznia 1904 roku. Dzięki tej regulacji mogli głosować nie tylko mieszkający na Górnym Śląsku, ale i rodowici Górnoślązacy, którzy mieszkali w innych częściach kraju lub za granicą. W tym celu musieli oni jednak osobiście przyjechać – głosowanie listowne nie było możliwe. Również urodzona na Górnym Śląsku Charlotte Pelz była uprawniona do głosowania. Została wpisana na listę w swoim miejscu urodzenia w Kędzierzynie, powiat Koźle. Przepustka była równocześnie kartą do głosowania, upoważniała jednak do wjazdu maks. 12 dni przed referendum i służyła wyłącznie temu celowi. Podróż z Wrocławia do miejsca głosowania nie wymagała specjalnego wysiłku. Wielu Górnoślązaków mieszkało jednak w Zagłębiu Ruhry lub na Zachodzie i dla nich przyjazd był bardziej skomplikowany.

Aby umożliwić wzięcie udziału w plebiscycie jak największej liczbie osób uprawnionych do głosowania – z reguły zakładano, że zagłosują na korzyść Niemiec – liczne stowarzyszenia starały się zorganizować podróż. Do nich obok Związku Górnoślązaków Wiernych Ojczyźnie (Verband heimattreuer Oberschlesier) należało Niemieckie Stowarzyszenie Ochrony Niemców Przygranicznych i Cudzoziemskich (Deutscher Schutzbund für die Grenz- und Auslandsdeutsche), które z tego powodu zostało założone w 1919 roku. Agitowało ono za wsparciem referendum na rzecz strony niemieckiej, troszczyło się o transport na Górny Śląsk i jego sfinansowanie oraz o aprowizację w czasie podróży i na miejscu. Już we wrześniu 1920 roku Stowarzyszenie wydało obejmującą 30 stron „Instrukcję zamawiania biletów na referendum na Górnym Śląsku”, która wyjaśniała jego przebieg przede wszystkim organizatorom na miejscu, ale i „podróżnym”.

W połowie marca ponad 170 000 uprawnionych do głosowania wyruszyło 250 specjalnymi pociągami na Górny Śląsk – wśród nich była również Charlotte Pelz, jak o tym świadczy stempel na dole dokumentu. Ta wysoka frekwencja wyborcza – łącznie 98% – podkreślała znaczenie, jaki e przypisywano rozstrzygnięciu o przynależności państwowej Górnego Śląska.

27 lipca 1898 r. powstała w niemieckim Grünbergu organizacja założona przez Polaków tu mieszkających, a nazwana Towarzystwo Rzemieślników Polskich. Organizacja miała na celu zrzeszanie Polaków którzy przyjeżdżali tu za pracą, najczęściej z terenów polskich zaboru pruskiego. W Grünbergu znajdowali zatrudnienie w miejscowych zakładach i fabrykach, w których najczęściej werbowano do pracy rzemieślników z fachów takich jak kowal, ślusarz, elektryk, murarz czy blacharz. Polscy fachowcy szybko i często znajdowali pracę w niemieckich firmach, gdyż byli młodzi, chętni do pracy, znali doskonale język niemiecki, a pod względem kultury dnia codziennego nie różnili się od miejscowej ludności. Nie stanowili więc dla niemieckich pracowników konkurencji, także ze względu na dużą ilość wolnych miejsc pracy.

Przez wszystkie lata działalności Towarzystwa najważniejszą osobą skupiająca wokół siebie przybyłych do Grünberga Polaków był Kazimierz Lisowski. W 1890 r. jako mistrz blacharski przyjechał do Grünberga i został zatrudniony w fabryce wagonów Georga Beuchelta. Nie popracował jednak długo w zakładach Budowy Mostów i Konstrukcji Żelaznych, ponieważ około 1892 r. otworzył własny warsztat blacharski przy obecnej ul. Sienkiewicza. Ożenił się z Niemką – Bertą Kube, z którą miał dwie córki: Helenę i Antoninę oraz syna Edmunda. Lisowski stanął na czele organizacji i jako jej wieloletni i jedyny prezes był inicjatorem spotkań, zrzeszał społeczność polską, sprawował pieczę nad jej działalnością, organizował i ułatwiał początkowy start Polakom przybywającym do miasta za pracą. Był zręczny, energiczny, charyzmatyczny i miał wielki wpływ na miejscowe środowisko polskie.

Celem pracy Towarzystwa, oprócz najbardziej istotnej jaką była konsolidacja społeczności polskiej w niemieckim mieście, było pielęgnowanie polskich tradycji i zwyczajów oraz możliwość porozmawiania w ojczystym języku z rodakami mieszkającymi w tym samym mieście. Świadomość, że poza otoczeniem niemieckim są ludzie bliscy, z którymi można porozmawiać w języku polskim, zaśpiewać polską pieśń czy przeczytać artykuł z polskiej gazety nabierała podstawowego znaczenia. Towarzystwem interesowała się określona grupa Polaków. Praca i działalność w Towarzystwie również skupiała się wyłącznie na sprawach i życiu Polaków. Członkowie Towarzystwa gromadzili się na zebraniach, omawiali problemy związane z działalnością ich związku, przyjmowali nowych członków, rozmawiali w języku polskim, śpiewali pieśni, czcili polskie rocznice, organizowali spotkania poza siedzibą Towarzystwa: uroczystości, zabawy, wieczornice, wycieczki, abonowali i czytali polskie czasopisma i literaturę. Do Towarzystwa przyjmowano tylko mężczyzn i zdarzało się, że po osiągnięciu odpowiedniego wieku synowie również stawali się członkami stowarzyszenia. Rzemieślnicy chętnie spotykali się w rodzinnym gronie przy okazji zabaw, gwiazdek dla dzieci i rocznic. Wszystko to miało to na celu integrację lokalnej polskiej społeczności w niemieckim mieście.

27-letnia działalność Towarzystwa Rzemieślników Polskich zakończyła się we wrześniu 1935 r. po aresztowaniu przywódcy organizacji Kazimierza Lisowskiego i jego śmierci podczas przesłuchania w zielonogórskiej siedzibie Gestapo. Na zanik działalności organizacji miał także wpływ sytuacja Polaków w Niemczech i stosunek władz Rzeszy Niemieckiej do różnego rodzaju organizacji.

W polskiej Zielonej Górze do dziś widoczne są ślady po Towarzystwie Rzemieślników Polskich. Na skwerze przy Bibliotece Wojewódzkiej znajduje się popiersie prezesa Towarzystwa, w latach 70. i 80. istniała w Zielonej Górze szkoła nr. 12 im. K. Lisowskiego, a do dziś mamy także ulicę prezesa Towarzystwa Rzemieślników Polskich w centrum miasta.

Ten wpis na blogu jest gościnnym postem z Muzeum Ziemi Lubuskiej. Ilustracje pochodzą ze zbiorów muzeum. Więcej informacji o muzeum i jego wystawach pod: https://mzl.zgora.pl/

Autor: dr. Izabela Korniluk

Mniej niż 9 centymetrów kwadratowych, lecz dość miejsca na całkiem dużo historii – mały i raczej niepozorny, niebieski znaczek Poczty Polskiej o wartości 2 koron , a na nim nie rzucający się w oczy stempel „S.O.1920“. Jaką historię opowiada ten znaczek? „S.O.” oznacza „Silésie orientale“, a zatem „Śląsk Wschodni“, ale właściwie dlaczego po francusku? I co skrywa się pod datą 1920?

Koniec I wojny światowej przyniósł poważne zmiany w Europie Środkowej i Wschodniej. Wraz z militarną i polityczną klęską trzech europejskich mocarstw: monarchii austro-węgierskiej, carskiej Rosji i Cesarstwa Niemieckiego oraz ich rozpadem, ponownie lub po raz pierwszy na politycznej mapie Europy pojawiło się wiele małych państw, czemu towarzyszyły rozmaite spory graniczne. Dotknęły one także okolice położonego nad Olzą Cieszyna. Zarówno odrodzona Polska, jak i nowo powstała Czechosłowacja zgłosiły roszczenia terytorialne do tej multikulturowej części Śląska. Praga uzasadniała swoje roszczenia wielowiekową przynależnością do Korony Czeskiej. Warszawa tym, że podczas ostatniego spisu ludności 54% mieszkańców podało język polski jako ojczysty. Obok tych aspektów etnicznych dużą rolę odgrywały interesy ekonomiczne, ponieważ region ten ze względu na złoża węgla kamiennego był ważnym ośrodkiem przemysłowym.

W listopadzie 1918 roku lokalni przedstawiciele obu stron zgodzili się na tymczasowe wyznaczenie granicy. Decyzję o jej ostatecznym przebiegu miały podjąć rządy krajowe. Jednak wbrew tym ustaleniom wybory do polskiego sejmu przeprowadzono na całym Śląsku Cieszyńskim, co strona czechosłowacka potraktowała jako naruszenie zawartych porozumień. W styczniu 1919 spór eskalował i doszło do kilkudniowej konfrontacji zbrojnej – właśnie w chwili, gdy w Paryżu alianci radzili o porządku powojennym. I tak konflikt wokół Śląska Cieszyńskiego znalazł się na porządku dziennym konferencji. Rezultatem było zawieszenie broni i decyzja o przeprowadzeniu w 1920 roku referendum pod nadzorem Francji z ramienia Komisji Międzysojuszniczej. Stempel na znaczku niejako „reklamował“ referendum.

Przygotowaniom do referendum towarzyszyły jednak silne napięcia społeczne, wzajemna nieufność i akty przemocy, tak że w końcu trzeba było zrezygnować z jego przeprowadzenia. Zamiast tego przedstawiciele Konferencji Ambasadorów podjęli 28 lipca 1920 roku w Spa decyzję o przebiegu granicy. Granicę stanowiła Olza i tym samym przebiegała ona przez środek Cieszyna. Wschodnia część regionu pozostawała polska, a część zachodnia, przez którą przebiegała Kolej Koszycko-Bogumińska i gdzie znajdowały się kopalnie i huty, została przyznana Czechosłowacji. Rozstrzygnięcie to nie zadowoliło żadnej ze stron.

HAUS SCHLESIEN

Dollendorfer Str. 412
53639 Königswinter

+49(0)2244 886 0
info@hausschlesien.de
X
Wir nutzen Cookies auf unserer Website. Einige von ihnen sind essenziell, während andere uns helfen, diese Website und Ihre Erfahrung zu verbessern. 
Customize Customize
No cookies
Yes, I agree